Ä°bn HaldunÂ’a dair

Yasin Aktay - Yeni Åžafak

GeçtiÄŸimiz günlerde Ä°stanbul'da kurulan Ä°bn Haldun Ãœniversitesi'nin CumhurbaÅŸkanımız ve Tunuslu mütefekkir siyasetçi RaÅŸid el-GannuÅŸi'nin katılımıyla gerçekleÅŸen açılış töreni münasebetiyle geçtiÄŸimiz hafta epeyce bir Ä°bn Haldun dinleme imkanı bulmuÅŸ olduk. Hangi vesilelerle olursa olsun, bu tür tarihi, fikri ÅŸahsiyetlerin gündeme gelmesi ve gündeme geldikleri esnada yeniden bazı tartışmalara konu olmasını genellikle olumlu ve deÄŸerli bulurum.

Bir şekilde herkesin herkes ve her şey hakkında önyargılarıyla ilişkide olduğu bir dünyada yaşıyoruz. Yanlış anlaşılmasın, münhasıran yaşadığımız çağa veya dünyaya özel bir eleştiri değil bu. İnsanoğlunun hamurunun yoğrulmuş olduğu genel dünya avhalidir bahsettiğim. Önyargılardan arınmış bir dünya veya bu dünya içinde bir yer yok. Tabiatımız gereği önyargılarımızla bakarız her şeye, önyargılarımızla başlarız birbirimizle ilişkiye, önyargılarımızla anlarız birbirimizi. Hatta anlamalarımızı mümkün kılan nihayetinde bu önyargılarımızdır.

Birbirimizi kamil manada anladığımız bir düzey yok, olsa olsa önyargılarımızın yerini başka önyargılarımıza bırakırız. Birbirimizi tanıdığımızı düşündükçe sui zanlarımızın yerini hüsnü zanlarımız alır veya tersi. Belki bu su' ve hüsn düzeyleri farklılaşabilir ama işin mahiyeti pek değişmiyor.

Sembolik etkileÅŸimciler olayı şöyle formüle ederler: “herhangi bir ÅŸeyle (kiÅŸiyle) ilgili anlayışımız, o ÅŸeyle ilgili tecrübelerimizce belirlenir. O ÅŸeyle ilgili yeni tecrübeler o ÅŸeyler hakkındaki algılarımızı, anlayışlarımızı deÄŸiÅŸtirebilir, ama hiçbir zaman bir ÅŸey hakkında herkeste aynı algı düzeyi olmaz”.

İbn Haldun'la ilgili kimin hangi algısı var ve bu algılar hangi tecrübelerce belirlenmiştir bu ülkede veya İslam ülkelerinin geri kalan kısmında? Salt bu soru bile İbn Haldun okumaları için oldukça velut bir başlangıç noktası olabilir. Türkiye'de çok farklı kesimlerin kendilerine göre farklı İbn Haldun algıları var, çünkü farklı duruşlar ve farklı tecrübelerden yaklaşılabilmiştir İbn Haldun'a. İbn Haldun'un hayatı ve eseri, doğrusu bu tür farklı ve çeşitli etkiler bırakmaya da fazlasıyla müsait.

İbn Haldun adına bir üniversitenin kurulmuş olması, kuşkusuz çok güzel bir şey. Bu açılış İbn Haldun hakkındaki algıların muhtemelen daha da çeşitlenmesine yol açacaktır. En azından onun söyledikleriyle adeta vahy alan veya kutsi özelliklere sahip olarak ötelerden haber getiren değil, oldukça ampirik verilerden yola çıkarak gayet ölçülebilir sınırlarda çıkarımlarda bulunan özelliğiyle ön plana çıkarmış olur. Dünyada ve tarihte geçerli olan bazı kuralların varlığını keşfedip bunlara 'Sünnetullah' dediğinde, insanoğlunun varoluş ve eylem imkanının da bu sınırlar içinde cereyan ettiğini söylüyordu.

Onun bu sözleri Aydınlanma Avrupa'sında “doÄŸa yasaları” olarak keÅŸfedilecek ÅŸeyi çokça andırıyordu. Ama Avrupa'da bu keÅŸif tam da Tanrı'yı bu dünyadan kovmak için bir ideolojik fırsata dönüştürülmüştü. Oysa Ä°bn Haldun için kadim Ä°slami bilgelik içinde Allah'ın yeryüzünü yarattığı sebepler alemine vakıf olmak gibi bir karşılığı vardı. Belki bu yanıyla Gazali'nin ve genel olarak EÅŸariliÄŸin Allah'ın sebeplerle ne kadar mukayyet olabileceÄŸi tartışmasında ters bir yere düşüyor olabilirdi. Ama tartışma yine de Ä°slami bir bilinç, söylem ve anlam alanı içinde cereyan ediyordu.

KuÅŸkusuz Ä°bn Haldun'u önemli kılan yanı onun tarihte geçerli olan kuralların, altını “Allah'ın yaratma ve yürütme tarzı” anlamında Sünnetullah olarak çizmiÅŸ olması. Sünnetulahta bir deÄŸiÅŸiklik olmayacağını bizzat yüce Allah Kur'an-ı Kerim'de ifade ediyor. Bu düstura baÄŸlı kalarak uyguladığı tarih metodolojisinin tarihsel maddecilere çok cazip gelmesi anlaşılmaz deÄŸil. Belli ki sosyalistler, pozitivist sosyologlar onda kendilerine çok yakın bir ses duymuÅŸlar, ama bu tamamen onların beklentileriyle alakalı bir ÅŸey. DoÄŸrusu, Ä°bn Haldun onların istediÄŸi ÅŸeyin bir kısmını veriyor da. Ama bir yere kadar.

İbn Haldun'un bedevi-hadari teorisini Karizma Zamanları isimli kitabımda Max Weber'in karizma sosyolojisiyle karşılaştırmayı denedim. Gerçekten de asabiyenin hadarileşme süreci içinde kaçınılmaz, Sünnetullah'a uygun olarak tükeniş süreci ile Karizmatik otoritenin veya hareketin rutinleşmesi arasında çok anlamlı benzerlikler kurulabilir.

Asabiye gibi Karizma da nihai ve tükenmez bir enerji kaynağı değil. Üzerinde düşünülebilecek olan, İbn Haldun'un da üzerinde durduğu üzere, bu enerjinin hayırlı bir biçimde değerlendirilebilmesi ve ömrünün Medine tarz-ı siyaseti üzere uzatılabilmesidir. Uzun ve çetrefil bir tartışma bu.

Şu kadarını bilelim. İbn Haldun'u verimsiz ve faydasız kılmanın yolu ona insanüstü özellikler atfetmek ve onun söylediklerini tartışılabilecek ve eleştirilebilecek önemli tezler olmaktan öte, adeta bir vahy imiş gibi sorgusuz sualsiz iman edilecek tespitler olarak görmek.

En büyük başarısını kendi beşeri-fani sınırlarının farkında olmaya borçlu olan İbn Haldun'a yapılacak en büyük kötülük bu olur herhalde. Belki fırsat buldukça İbn Haldun derslerine devam etmek lazım. Mesela İbn Haldun Osmanlı'da neden yasaklandı?

Popüler değeri yüksek olsa da, hermenötik değeri de oldukça yüksek bir soru bu. Ama bugünlük bu kadar.